Wydziedziczenie a prawo do zachowku

Jakie są przesłanki wydziedziczenia? Czy osoba wydziedziczona ma prawo do zachowku?

Przed udzieleniem odpowiedzi na to pytanie należy poruszyć kilka kwestii, które są istotne dla tego zagadnienia. Wiele osób jest bowiem przekonanych, iż pominięcie w testamencie spadkobiercy ustawowego (na przykład dziecka) powoduje jego wydziedziczenie. W prawie polskim wydziedziczenie nie jest równoznaczne z pominięciem kogoś w testamencie.

Spadkodawca może dokonać wydziedziczenia tylko w testamencie. Nie wystarczy przy tym jedynie stwierdzić, że się kogoś wydziedzicza. Musi być wskazana przyczyna takiego wydziedziczenia, spośród tych, które przewiduje art. 1008 kodeksu cywilnego. Zgodnie z tym przepisem, spadkodawca może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku (zstępnych, małżonka i rodziców), jeżeli:

1. wbrew woli spadkodawcy, uprawniony do zachowku postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (na przykład związał się ze środowiskiem przestępczym lub zaniedbuje własną rodzinę i przerzuca ciężar jej utrzymania na spadkodawcę),
2. dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych (np. nie wykazuje zainteresowania osobą spadkodawcy i jego potrzebami, w tym brak opieki w chorobie itp.).

Warto zwrócić uwagę, że w przypadku przesłanek 1 i 3 wskazanych powyżej, istotna jest również uporczywość tych zachowań (długotrwałość, wielokrotność nagannych zachowań). Spadkodawca, dokonując wydziedziczenia, nie musi – podając w testamencie przyczyny tego rozrządzenia – posługiwać się zdaniami z kodeksu cywilnego. Wystarczy, że przyczyna wydziedziczenia zostanie określona opisowo, ale na tyle precyzyjnie, żeby można było przypisać jej zaistnienie przynajmniej jednej ze wskazanych powyżej przesłanek ustawowych.

Wydziedziczenie oznacza pozbawienie przez spadkodawcę w testamencie osoby należącej do kręgu uprawnionych do zachowku prawa do zachowku. Ważne jest jednak to, że jeżeli z treści testamentu nie wynika, co było powodem wydziedziczenia, wydziedziczenie nie wywoła skutków prawnych. Tym samym wydziedziczony nie będzie pozbawiony prawa do zachowku. Wydziedziczenie nie wywoła skutków prawnych również wtedy, gdy jego przyczyna (wynikająca z treści testamentu) w rzeczywistości nie istniała, jeżeli nawet istniały inne przyczyny uzasadniające wydziedziczenie, do których jednak spadkodawca się nie odwołał w treści testamentu.

W końcu przy założeniu prawidłowego wydziedziczenia przez spadkodawcę zstępnego, należy mieć na uwadze również art. 1011 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym zstępni wydziedziczonego zstępnego (wnuki spadkodawcy) są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę. Z powyższego wynika, że skutki wydziedziczenia zstępnego (syna) nie rozciągają się na zstępnych wydziedziczonego (wnuków).